روش تسلط بر آیات مشابه
در قرآن آیات فراوانی وجود دارد که بدلیل شباهت با یکدیگر ٰ کار حفظ را اندکی با دشواری مواجه می سازد. حافظ موفق و برتر کسی است که بتواند آیات مشابه را با دقت تمام و بدون اشتباه تلاوت کند. توجه به نکات ذیل کار حفظ را آسان می کند:
یکم: انجام دقیق وظایف از حفظ جدید تا مرحله ی ماندگار شدن محفوظات (مراجعه شود به یادداشت با موضوع روش حفظ آیات جدید)
دوم: تکرار زیاد
سوم : دقت در تفاوت
چهارم: بهره گیری از تجربه ی استادان حفظ
پنجم: بهره از دانش صرف و نحو
ششم:رمز گردانی
برای ثبت اطلاعات در ذهن لازم است ٰ ذهن انسان آن ها را رمز گردانی کند و در مواقع نیاز به کمک این رمزها ٰ اطلاعات ثبت شده را باز نمایی کند.
هرچه در ثبت اطلاعات به نکات جانبی که همزمان با حفظ آیات اتفاق می افتد و پیوند محفوظات را با ذهن بیشتر می کند ٰ توجه بیشتری شود ٰ حفظ انسان از کیفیت بالاتری برخوردار خواهد بود.به این امور جانبی که محفوظات را به ذهن پیوند می دهند ((رمز)) و به بهره بردن از این امور جانبی ((رمز گردانی )) گفته می شود.
رمز گردانی که نقش مهمی در اتقان محفوظات دارد ٰ شیوه های گوناگونی دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
(ضمنا رمز های قراردادی که برای خودم در نظر گرفته ام در یادداشتهایی برای هر جزء در همین وبلاگ قرارداده ام که می توانید درلیست دسته بندی با عنوان تذکر نکات مهم حفظ جستجو نمایید)
1-رمز گردانی محتوایی
در این شیوه ٰ شخص محتوای آیات به صورت دقیق درک کرده و توالی و پی در پی بودن آیات را بر این اساس در ذهن خود ثبت می نماید.
2-رمز گردانی بصری
تا جای ممکن باید از ابتدای حفظ تا آخر حفظ ٰ بلکه تا آخر عمر از یک خط ثابت استفاده کرد.تغییر ندادن خط ٰ موجب کمک به تمرکز حواس و کاهش اشکالات می گردد.
3-رمز گردانی صوتی
این راه برای کسانی مفید است که آیات رار با تکیه به الحان و نغمات قرآنی به ذهن سپرده اند.
4-رمز گردانی از لفظ آیه
اگر نتوانستیم با توجه به معانی یا موارد دیگر ٰ علامتی را برای جلوگیری از اشتباه مشخص کنیم ٰ می توانیم از الفاظ آیه استفاده کنیم. به عنوان مثال از هر فعل ٰ یک حرف را به عنوان علامت انتخاب کنیم و از کنار هم قرار دادن آن ها ٰ کلمه ای را با عنوان رمز بسازیم .(یک نمونه در-ص73 :اولین حرف کلمه عظیم در آیه 176(ع) می باشد و اولین حرف کلمه الیم در آیه177 حرف (ا) و اولین حرف کلمه مهین در آیه178 حرف (م)می باشد که اگر این سه حرف را به ترتیب به هم بچسبانیم کلمه (عام) ساخته می شود و می تواند نشانه خوبی برای جلوگیری از انتقال آیه باشد. )
5-رمز گردانی از طریق مجموعه سازی
برخی اوقات می بینید که یکی از دو آیه ی مشابه در یک سوره خاص تکرار شده و آیه ی دیگر در سوره ای دیگر (یک نمونه اینکه تعبیر آیه ((علیم حکیم)) مخصوص سوره ی یوسف و تعبیر ((حکیم علیم )) مخصوص سوره ی انعام)
6-رمز گردانی با توجه به وقف و ابتدا
یک نمونه اینکه در آیات زیر با توجه به جایگاه وقف و ابتدا در آیه می توان از اشتباه آن ها جلو گیری کرد:
1) وَاللَّـهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۙ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ﴿٧٨ سوره نحل﴾
2) ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ ۖ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِیلًا مَّا تَشْکُرُونَ ﴿٩ سجده﴾
3) قُلْ هُوَ الَّذِی أَنشَأَکُمْ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۖ قَلِیلًا مَّا تَشْکُرُونَ ﴿٢٣﴾
همانطوری که مشاهده می کنید در آیه نخست ٰ بعد از کلمه ی ( وَالْأَفْئِدَةَ ۙ ) جایی برای وقف وجود ندارد . اما در آیه ی دوم و سوم می توان بر روی این کلمه وقف نمود.
روش مرور محفوظات
یکی از مسایل مهم ٰ پیرامون حفظ قرآن صیانت و نگهداری از محفوظات و شیوه های صحیح آن است.
اصول کارآمدی و اثر بخشی رورها
یکم: ذکر نیت به قصد قربتا الی الله و تقدیم ثواب حفظ به معصومان و اولیاء خدا
دوم: رعایت آداب تلاوت
سوم: نظم و استمرار
چهارم: مرور از حفظ
(برای رسیدن به تسلط تلاوت از حفظ باید از همان آغاز که آیات زیادی از بر نشده اید ٰ مرورها را فقط با اتکا برحافظه انجام دهید . حتی در صورتیکه در درستی آیه ای تردید نمودید ٰ ابتدای آن رار در برگه ای یادداشت کنید و تا پایان مرور مصحف را نگشایید.)
پنجم: تلاوت محفوظات از روی مصحف
(هرچند تکرار اصلی محفوظات بایستی از حفظ صورت گیرد ولی برای تقویت نقش حافظه دیداری لازم است ٰ حافظ هر از چند گاهی به خطوط و آیات قرآن نظر بیافکند)
ششم: توجه به معانی آیات حین مرور
هفتم: توجه به نام سوره حین مرور
هشتم : توجه به شماره آیات حین مرور
نهم : مدیریت رفع خطاها
(بعد از هر بار مرور ٰ حافظ باید موارد اشتباه خود را ثبت کرده و در آن تامل نماید. به عنوان مثال می توانید هنگامی که به کمک دوستتان محفوظات را مرور می کنید از او بخواهید اشتباهات شما راربا مداد در قرآن مخصوصتان علامت بزند. قبل از شروع هر بار مرور دوباره ابتدا به مواردی را که در دوره ی قبل علامت گذاری کرده اید توجه و چند دقیقه تمرین کنید. در هر بار مرور می توانید اشتباهاتی که بر طرف شده را با مداد پاک کن پاک نموده و اشتباهاتی که هنوز تکرار مشود را با خط دیگری زیر آن تاکید نمایید)
دهم :اولویت بندی محفوظات در مرور
(روشن است ضرورت ندارد ٰ همه ی صفحات به یک اندازه مرور شود بلکه صحیح آن است که صفحات دشوارتر که نیازمند به دقت بیشری است ٰ در فاصله های کوتاه تری تکرار و مرور شود. بدین منظور میتوان محفوظات را بر اساس میزان تسلط به 4 بخش خیلی آسان(با حداکثر 1 خطا در یک صفحه) ٰ آسان (2 تا 4 خطا) ٰ معمولی(5 تا 8 خطا) ٰ سخت (بیش از 8 خطا) تقسیم نمود. حال با برنامه ریزی صحیح ٰ در مرور بار اول همه ی محفوظات مرور می شود . در مرور بار دوم بخشهای آسان ٰ معمولی و سخت مرور می شوند . در مرور بار سوم ٰ بخشهای معمولی و سخت و نهایتا در مرور بار چهارم فقط صفحات سخت مرور میشوند. لازم به ذکر است مدت زمان مرور محفوظات در هر دور نباید بیشتر از 10 روز بشود. دیگر اینکه پس از اتمام مراحل ذکر شده دوباره محفوظات بر اساس میزان تسلط تقسیم بندی شده و مراحل بالا را با تقسیم بندی جدید تکرار می نمایید )
یازدهم: کنترل خیال هنگام مرور
(می توان برای این منظور با قرار دادن یک برگه ی کاغذ کنار خود ٰ هر فکر مزاحمی را در آن یادداشت کنید و به خود وعده بدهید در اولین فرصت به بررسی آن خواهم پرداخت.)
دوازدهم: مرور با پرده صوتی پایین
سیزدهم: تجسم تصویر آیات
چهاردهم : تمرکز هنگام مرور
(از مرور کردن در وقت خستگی اجتناب کنید و سعی کنید هنگام نشاط و شادابی جسمی و روحی محفوظات خود را مرور کنید.)
پانزدهم: مرور با محوریت سوره
شانزدهم: استراحت ذهنی
هفدهم: بهره بردن از مرور آهنگین و ساده
(گاهی انسان قصد دارد محفوظات خود را به صورت آهنگین (تکیه به الحان و نغمات)تلاوت کند و گاه برای استناد به آیه ای در مقام وعظ و خطابه و یا برای استدلال به آیه ای در مقام بحث و مناظره آیه ای را از حفظ بخواند لذا لازم است به هنگام مرور از هر دو شیوه بهره برد.)
هجدهم: سرعت تلاوت هنگام مرور
(برای مدیریت زمان با سرعت بالا (روش تحدیر) مرور شود و هر از چند گاهی به منظور حفظ توانمندی به تلاوت آهنگین با برنامه ریزی صحیح و منظم همه محفوظات به روش ترتیل(مسابقه ای) خوانده شود)
گونه های مرور محفوظات
یکم:مباحثه
(بهترین روش برای مرور محفوظات ٰ روش مباحثه و تکرار آیات به کمک یک حافظ دیگر به این صورت که دو حافظ ٰ آیات را برای یکدیگر تلاوت کنند.)
دوم:مرور انفرادی (به صورت تلاوت آیات)
سوم:گوش دادن به تلاوت استادان بر جسته
چهارم : مرور ذهنی(گذراندن آیات در ذهن بدون تلاوت آیات)
پنجم: چشم خوانی(نگاه با دقت به خط قرآن بدون تلاوت با سرعت زیاد . مفید برای تقویت حافظه ی بصری و تثبیت موقعیت آیه در ذهن)
ششم : کتابت (نوشتن آیات از حفظ به همراه علامت گذاری اعراب )
مقدار مرور آیات
مقدار مرور ٰ بستگی به عوامل مختلفی از جمله قدرت حافظه و نیز سرعت حفظ دارد.
حافظ باید برای مرور 3 برنامه داشته باشد.
الف) مرور آیات حفظ شده در 24 ساعت گذشته بصورت ویژه
ب) در سخنان پیشین گفته شد افراد خوش حافظه موظفند هر روز 10 درس آخر حفظ خود (محفوظات جدید در 10 روز گذشته) را تکرار و یادآوری کنند.
ج) محفوظات گذشته
مقدار مرور پیشنهادی ما برای افرادی که با سرعتهای متفاوتی حفظ را دنبال می کنند ٰ به شرط اینکه 10 الی 20 درس آخر را هرروز مرور کنند به شرح ذیل می باشد:
میزان مرور در طرح 5 و 6 ساله (حفظ روزانه 5 سطر)
حافظان 1 تا 10 جزء : حداقل روزانه نیم جزء
حافظان 11 تا 20 جزء : حداقل روزانه یک جزء
حافظان 20 تا 30جزء : حداقل روزانه یک ونیم جزء
میزان مرور در طرح3 و 4 ساله (حفظ روزانه نیم صفحه تا 10سطر)
حافظان 1 تا 10 جزء : حداقل روزانه یک جزء
حافظان 11 تا 20 جزء : حداقل روزانه دو جزء
حافظان 20 تا 30جزء : حداقل روزانه دو ونیم جزء
میزان مرور در طرح2 ساله (حفظ روزانه یک صفحه )
حافظان 1 تا 10 جزء : حداقل روزانه یک و نیم جزء
حافظان 11 تا 20 جزء : حداقل روزانه دو ونیم جزء
حافظان 20 تا 30جزء : حداقل روزانه سه جزء
میزان مرور در طرح2 ساله (حفظ روزانه دو صفحه )
حافظان 1 تا 10 جزء : حداقل روزانه دو جزء
حافظان 11 تا 20 جزء : حداقل روزانه سه جزء
حافظان 20 تا 30جزء : حداقل روزانه چهار جزء
روش حفظ شماره ی آیات
فواید حفظ شماره آیات
یکم : استحکام و تسلط بیشتر بر محفوظات
دوم : سرعت انتقال و دسترسی به محفوظات
آسیب های احتمالی حفظ شماره آیات
یکم : وابستگی به شماره آیه
دوم : حفظ نامطلوب شماره آیه
سوم : نداشتن رویه یکسان (اشتباه دیگر حافظ اینست که در برخی سوره ها به حفظ شماره آیه بپردازد و در برخی دیگر آن رارها کند.)
چهارم : افراط در حفظ آمار و ارقام
روش حفظ شماره آیات
بهترین روش اینست که آیات را به صورت متوالی(پشت سرهم) حفظ کرده و پس از پایان حفظ یک مقطع به حفظ شماره آیات به یکی روشهای زیر بپردازیم.
الف)می توان ابتدای آیات یک صفحه رار زیر هم نوشت و شماره آیات را هم در مقابل آن ثبت نمود.بعداز چند مرتبه مرور می توان شماره آیات یک مقطع را به خاطر سپرد
ب)برخی شماره ی آیه را جزئی از آیه به حسلب آورده و همزمان با حفظ خود آیه ٰ شماره آن را نیز به ذهن می سپارند. (البته در این روش وابستگی بیشتری به شمار آیه ایجاد می کند )
ج)فقط شماره آیاتی که مضرب 5 و یا 10 دارند حفظ گردد.و در اثر مرور زمان اندک اندک شماره های دیگر را با استفاده از روشهایی همچون ٰ پرسش و پاسخ و ... به اندوخته خود اضافه نماید.
روش حفظ آیات جدید
مراحل هشت گانه حفظ آیات
مرحله ی یکم: ترجمه و درک معنا
در این مرحله لازم است ٰ ترجمه و مفاهیم آیات مورد مطالعه قرار گیرد. البته مطلوب تر اینست که تفسیر مختصر آیات مطالعه گشته تا حافظ ٰ درک مناسبی از مفاهیم آیات دریافت نموده و با ساختار آیات نیز آشنا گردد. (کتاب ((ذکر مبارک)) در این رابطه در موسسه نورالثقلین مهیا شده است)
مرحله ی دوم: گوش دادن تلاوت الگو
در این مرحله حافظ با تکیه بر حافظه شنیداری و بهره از تلاوت یک قاری برتر ٰ آیات را چند بار ٰ همزمان با نگاه به خط قرآن ٰ استماع می کند . توجه به جاهایی که قاری وقف و پس از آن ابتدا مینماید مهم است و بایستی در قرآن خود علامت گذاری کند.
مرحله ی سوم: خواندن
تعداد دفعات خواندن با صدای متوسط و به شیوه ی ترتیل به اندازه ای است که تصویری اجمالی از همه ی آیاتی که قرار است حفظ کنیم در ذهن شکل بگیرد.
مرحله ی چهارم: تقطیع و تکرار
در این مرحله که مهم ترین مرحله استٰ حافظ با تقطیع و جمله بندی یک آیه بلند به بخش های کوچک تر و قابل حفظ و سپس تکرار هر بخش به صورت مجزا ٰ آن را به خاطر می سپارد. پس از آن بخش دوم آیه را حفظ کرده و آن گاه دو بخش را با تکرار زیاد به هم پیوند می دهد.
ذکر این نکته ضروری است که پایه ریزی حفظ قوی و بدون هرگونه اشکال و فراموشی از همین مرحله آغاز می گردد. از همین رو افرادی که با بی حوصلگی و شتاب زدگی و بدون دقت کافی این مرحله را طی می کنند به ندرت به موفقیت چشم گیر دست می یابند.
مرحله ی پنجم: پیوند محفوظات
الف) برقراری پیوند میان جملات هر آیه
ب) برقراری پیوند میان تمامی آیات
مرحله ی ششم: تحکیم و تکمیل حفظ
بعد از گذشتن چند ساعت از حفظ اولیه ٰ معمولا بخشی از محفوظات انسان دچار آسیب شده و در ذهن کم رنگ می گردد. حافظ در طول روز ٰ چند بار محفوظات جدید خود را تکرار می نماید.
مرحله ی هفتم: نوشتن آیات از حفظ
مرحله ی هشتم: تکرار و مرور محفوظات برای ماندگار نمودن آن
تا این مرحله حفظ اولیه صورت گرفته با تکرار محفوظات جدید حد اقل به مدت 10 روزبه صورت منظم ٰ محفوظات برای شخص به حالتی نسبتا پایدار درآمده و از حافظه کوتاه مدت به حافظه ی میان مدت انتقال یافته است.
برای انتقال محفوظات از حافظه میان مدت به بلند مدت نیز طبق برنامه منظم ٰبایستی حافظ به مرور کل محفوظات در فاصله زمانی 3 تا 10 روز بپردازد.
راه های بهسازی حافظه ٰ هنگام حفظ آیات جدید
یکم: دسته بندی مناسب محفوظات
برای این کار بسیار مناسب است ساختار صفحه ای را که قصد حفظ آن را داریم در نظر بگیریم و عبارات و آیات مورد نظر را با توجه به تناسبی که در محتوا با یکدیگر دارند ٰ به چند بخش تقسیم کنیم و هر بخش را به بخش های کوچکتر ٰ تا کار حفظ آسان تر به انجام برسد.
دوم: تمرکز بر آیات مورد نظر
پیش از شروع حفظ باید حافظ با تمرکز برآیه ٰ به این نکته توجه نماید که چه مقدار از این آیات آشنا و چه مقدار ناآشنا است.
سوم: تقطیع مناسب
چهارم: ارتباط دادن آیات به خاطرات شخصی
به عنوان مثال کسیکه آیات خاصی را در حضور یکی از بزرگان و یا در محفل باشکوه تلاوت نموده استٰ می تواند آیات را بااین خاطره شیرین پیوند زده ٰٰ هنگام تلاوت ٰ آن خاطره را نیز تداعی نماید . در این صورت احتمال فراموشی این آیات کمتر خواهد بود.
پنجم: استفاده از تداعی های تجسمی
در بسیاری از آیات این امکان وجود دارد که اگر شخص ٰ در هنگام حفظ به محتوای آیات توجه کافی داشته باشد ٰ از مضمون آیات تصویر سازی کرده واز آن ها فیلم نامه ای در ذهن بسازد تا راحت تر آیه را حفظ نماید.
ششم: استراحت دادن به ذهن بعد از حفظ
هفتم: تمرینات تکمیلی پس از حفظ آیات
انجام برخی تمرینات در تسلط و ماندگاری آیات نقش بسزایی دارند:
تمرین ابتدای آیات
نوشتن آیات از حفظ
حفظ و تمرین شماره آیات
پاسخ گویی به سوالات کتبی حفظ
تلاوت آیات حفظ شده برای استاد یا یک حافظ دیگر
استماع دوباره ترتیل الگو
مطالعه و بازگو کردن ترجمه
بیان مفاهیم و تفسیر آیات برای دیگران
مراحل حفظ برای خردسالان
1-گوش دادن به تلاوت آیه (ضبط صوت ٰ نرم افزار و یا مربی )
2-تبدیل آیات بلند به جملات کوتاه و قابل حفظ و تکرار جمله به جمله توسط مربی و یا والدین
3-پیوند جملات هر آیه با کمک مربی یا والدین
4-پیوند آیه حفظ شده به آیه های پیشین به کمک مربی و یا والدین
5-تکمیل و تحکیم حفظ توسط کمک مربی و یا والدین
6-تکرار محفوظات جدید تا حداقل 10روز با همراهی کمک مربی و یا والدین
7-تکرار محفوظات گذشته در بازه زمانی 3 تا 10 روز با همراهی کمک مربی و یا والدین
آشنایی با گونه ها و روشهای حفظ قرآن
یکم: حفظ ترتیبی (افراد بلند همتی که قصد حفظ کل قرآن را دارند به صورت ترتیبی و پیوسته به حفظ سوره های قرآن می پردازند)
دوم: حفظ موضوعی (برای افرادی که فرصت کافی برای حفظ کل قرآن را دارا نیستند ٰ توصیه می شود به حفظ موضوعی آیات بپردازند)
سوم: حفظ سوره های منتخب (پیشنهاد دیگری که می توان برای افرادی که فرصت کافی برای حفظ کل قرآن را دارا نیستند ٰ مطرح نمودحفظ سوره های منتخب سوره های قرآن است)
آشنایی با شیوه های رایج حفظ قرآن
یکم: حفظ از طریق شنیدن زیاد آیات
دوم: حفظ از طریق تلقین مربی
سوم: حفظ از طریق کتابت (نوشتن)
چهارم: حفظ از طریق خواندن و تکرار زیاد
رویکردها و اصول حاکم بر هر یک از روش های یاد شده بالا
الف) سطر محوری
در این رویکرد ٰ حافظ با برنامه ریزی مشخصی ٰ روزانه چند سطر از قرآن را به حافظه می سپارد. یعنی عامل تعیین کننده برای انتخاب میزان حفظ روزمرهٰ تعداد سطرهای مشخص شده است.
ب) محتوا محوری
در این رویکرد اصالت با مفاهیم و محتوای آیات است.به این ترتیب حافظ با توجه به محتوای آیات آن ها را دسته بندی کرده و به ذهن می سپارد.